Μη-παραδοσιακές (ή εναλλακτικές) μορφές γονεϊκότητας, γονιμότητα & γυναικεία απασχόληση: Στοιχεία από 27 χώρες της Ευρώπης (του Δρ. Τρύφωνα Λεμοντζόγλου, ΣΕΜΦΕ-ΕΜΠ)
Σύντομη Εισαγωγή
Τα τελευταία χρόνια ο κυρίαρχος λόγος εστιάζει στα δημογραφικά φαινόμενα της μείωσης των γεννήσεων και της παράλληλης άμβλυνσης που σημειώνεται στο χάσμα ανάμεσα στις γεννήσεις και τους θανάτους, συχνά τροφοδοτώντας την κουβέντα γύρω από το λεγόμενο "δημογραφικό πρόβλημα". Εντός του προαναφερθέντος πλαισίου, ο γάμος παρουσιάζεται ως "εγγυητής" της διατήρησης του θεσμού της οικογένειας, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που ταυτίζεται μονόπλευρα και αποκλειστικά με την γονεϊκότητα και τη γονιμότητα. Ωστόσο, αυτό που αποκρύβεται (ή τουλάχιστον η σημασία του οποίου υποβιβάζεται) είναι το γεγονός ότι ένα ολοένα και μεγαλύτερο κομμάτι του συνόλου των γεννήσεων που πραγματοποιούνται στις μέρες μας στην Ευρώπη οφείλει την ύπαρξή του στις λεγόμενες νέες/μη-παραδοσιακές (ή εναλλακτικές) μορφές οικογενειακής ζωής, ανάμεσα στις οποίες θα μπορούσαμε να εντάξουμε τη συμβίωση, τη μονογονεϊκότητα, τις γεννήσεις παιδιών εκτός γάμου, τις οικογένειες σε ανασύνθεση, τα ζευγάρια που επιλέγουν να ζήσουν χωρίς παιδιά (εθελοντική ατεκνία), τα μονοπρόσωπα νοικοκυριά, καθώς και τις ανάδοχες οικογένειες. Σκοπός της παρούσας ανάλυσης είναι να φωτίσει κάποιες άγνωστες πτυχές που αφορούν την εξέλιξη της οικογένειας και της γονιμότητας στην Ευρώπη κατά τις πρώτες δεκαετίες του 21ού αιώνα, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο να απαντήσει τα ακόλουθα δύο ερωτήματα:
(1) Υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στις διάφορες μορφές γονεϊκότητας και τη γονιμότητα;
(2) Επηρεάζει η γυναικεία απασχόληση τον τύπο της οικογένειας μέσα στον οποίον μεγαλώνουν τα παιδιά και τα επίπεδα της γονιμότητας;
Προκειμένου να απαντήσουμε τα ερευνητικά μας ερωτήματα, προχωρήσαμε στη δημιουργία μιας νέας βάσης δεδομένων αντλώντας στοιχεία από τον ΟΟΣΑ, την Παγκόσμια Τράπεζα και τη Eurostat. Η εικόνα που αποτυπώνεται στην παρούσα μελέτη αφορά ένα δείγμα 27 χωρών της Ευρώπης κατά την περίοδο 2005-2017.
Αυτό που προκύπτει μέσα από τις επεξεργασίες μας είναι μια έντονα αρνητική σχέση ανάμεσα στη συνολική γεννητικότητα (TFR) και τις παραδοσιακές μορφές γονεϊκότητας (βλ. οικογένειες με δύο παντρεμένους γονείς). Αντίθετα, οι μη-παραδοσιακές (ή εναλλακτικές) μορφές γονεϊκότητας (βλ. οικογένειες με δύο γονείς σε συμβίωση, μονογονεϊκές οικογένειες και γεννήσεις παιδιών εκτός γάμου), βρέθηκαν να συνδέονται θετικά με τη συνολική γεννητικότητα (TFR). Τα ευρήματα αυτά έχουν ιδιαίτερη σημασία καθώς, μεταξύ άλλων, αναδεικνύουν το γεγονός πως οι λεγόμενες νέες μορφές οικογενειακής ζωής όχι μόνο δεν αποτελούν "απειλή" για τον θεσμό της οικογένειας, αλλά μπορούν να αποτελέσουν και τη λύση στο "πρόβλημα" της μείωσης των γεννήσεων, όπως αυτό παρατηρείται στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης.
Την ίδια στιγμή, τα αποτελέσματά μας δείχνουν μια έντονα αρνητική σχέση ανάμεσα στη γυναικεία απασχόληση και τις παραδοσιακές μορφές γονεϊκότητας, ενώ αντίθετα η ολοένα και μεγαλύτερη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας φαίνεται πως λειτουργεί προωθητικά για τις μη-παραδοσιακές (εναλλακτικές) οικογενειακές μορφές. Το γεγονός αυτό σηματοδοτεί τον εν δυνάμει "απελευθερωτικό" ρόλο της γυναικείας εργασίας, η οποία απ΄ ότι φαίνεται προσφέρει στις γυναίκες τη δυνατότητα και τους απαραίτητους οικονομικούς πόρους προκειμένου να αποκτήσουν παιδιά εκτός των πλαισίων που θέτει η παραδοσιακή-πατριαρχική οικογένεια και ο θεσμός του γάμου. Παρακάτω, ακολουθεί η αναλυτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας.
- (Α) Μορφές Γονεϊκότητας & Συνολική Γεννητικότητα
 |
| Γράφημα 1. Παραδοσιακές Οικογένειες & Συνολική Γεννητικότητα |
Στο Γράφημα 1 αποτυπώνεται η έντονα αρνητική σχέση ανάμεσα στη συνολική γεννητικότητα (βλ. μέσος αριθμός γεννήσεων ανά γυναίκα ή TFR) και τα ποσοστά των οικογενειών με δύο παντρεμένους γονείς στην Ευρώπη. Όπως φαίνεται στο συγκεκριμένο γράφημα, μια σειρά από χώρες που καταγράφουν τα υψηλότερα ποσοστά οικογενειών με δύο παντρεμένους γονείς (βλ. Ελλάδα, Πολωνία και Σλοβακία) σημειώνουν παράλληλα κάποια από τα χαμηλότερα επίπεδα γονιμότητας στην Ευρώπη. Την ίδια στιγμή, οι χώρες που καταγράφουν τα χαμηλότερα ποσοστά οικογενειών με δύο παντρεμένους γονείς (βλ. Γαλλία, Νορβηγία, Φινλανδία, Σουηδία και Βέλγιο) βρίσκονται στην κορυφή του άξονα που απεικονίζει τα επίπεδα γονιμότητας.
Αντίθετα, όταν λαμβάνουμε υπόψη μας τις λεγόμενες νέες (ή εναλλακτικές) μορφές γονεϊκότητας, τότε η παραπάνω σχέση μετατρέπεται από έντονα αρνητική σε θετική. Πιο συγκεκριμένα, μια σειρά χωρών, όπως είναι η Σουηδία, η Γαλλία, η Νορβηγία και το Βέλγιο, δηλαδή χώρες που καταγράφουν κάποια από τα υψηλότερα ποσοστά οικογενειών με δύο γονείς που συμβιώνουν, τοποθετούνται στις υψηλότερες τιμές του άξονα που προσμετρά τα επίπεδα γονιμότητας (βλ. Γράφημα 2). Ακόμη, η Ιρλανδία, η Γαλλία, η Δανία και το Βέλγιο, δηλαδή μερικές από τις χώρες που καταγράφουν τα υψηλότερα ποσοστά μονογονεϊκών οικογενειών στην Ευρώπη, απολαμβάνουν επίσης κάποια από τα υψηλότερα επίπεδα γονιμότητας (βλ. Γράφημα 3). Με παρόμοιο τρόπο, η Γαλλία, η Νορβηγία και η Φινλανδία, δηλαδή μερικές από τις χώρες που καταγράφουν τα υψηλότερα ποσοστά παιδιών που γεννιούνται εκτός γάμου στην Ευρώπη, καταγράφουν παράλληλα κάποια από τα υψηλότερα επίπεδα γονιμότητας (βλ. Γραφήματα 4). Τα ευρήματα αυτά είναι ιδιαίτερα σημαντικά καθώς κλονίζουν τον κυρίαρχο αστικό μύθο που αναπαράγεται στη σχετική βιβλιογραφία, αυτόν που θέλει τον θεσμό του πατριαρχικού γάμου να είναι ο "εγγυητής" της αύξησης των γεννήσεων. Όπως δείχνουν τα αποτελέσματά μας, τα ολοένα και υψηλότερα επίπεδα γονιμότητας στην Ευρώπη φαίνεται να συνδέονται θετικά με τα ολοένα και μεγαλύτερα ποσοστά οικογενειών που ζουν εκτός των πλαισιών που θέτει ο θεσμός του γάμου. Αντίθετα, εκεί όπου παρατηρούνται κάποια από τα χαμηλότερα επίπεδα γονιμότητας στην Ευρώπη, ανιχνεύονται παράλληλα και μερικά από τα υψηλότερα επίπεδα οικογενειών με δύο παντρεμένους γονείς. Επομένως, ο γάμος όχι μόνο δε φαίνεται να οδηγεί σε περισσότερες γεννήσεις, αλλά αντίθετα μάλλον τις περιορίζει, μιας και η μεταξύ τους σχέση βρέθηκε να είναι έντονα αρνητική.
 |
| Γράφημα 2. Οικογένειες με δύο γονείς που συμβιώνουν & συνολική γεννητικότητα |
 |
| Γράφημα 3. Μονογονεϊκές οικογένειες & συνολική γεννητικότητα |
 |
| Γράφημα 4. Γεννήσεις παιδιών εκτός γάμου & συνολική γεννητικότητα |
Πέρα από την καταγραφή των γενικών τάσεων, παρακάτω απεικονίζονται και σε χάρτες οι συντελεστές συσχέτισης (ανά χώρα) σε ότι αφορά τη σχέση ανάμεσα στις διάφορες μορφές γονεϊκότητας και τα επίπεδα γονιμότητας στην Ευρώπη. Το μπλε χρώμα σηματοδοτεί τις έντονα θετικές συσχετίσεις, το κόκκινο χρώμα σηματαδοτεί τις έντονα αρνητικές συσχετίσεις, το έντονο γκρι αφορά τις χώρες που δεν παρουσιάζουν κάποια έντονη συσχέτιση (θετική ή αρνητική), ενώ το ανοιχτό γκρι αφορά τις χώρες που βρίσκονται εκτός του δείγματός μας. Αυτό που αναδεικνύεται μέσα από τις γραφικές απεικονίσεις είναι η ύπαρξη δύο έντονα διαφοροποιημένων πεδίων εντός της Ευρωπαϊκής ηπείρου. Από τη μια πλευρά, η συντριπτική πλειοψηφία των χωρών της Κεντρικής Ευρώπης εμφανίζει έντονα αρνητικές συσχετίσεις ανάμεσα στα ποσοστά των οικογενειών με δύο παντρεμένους γονείς και τα επίπεδα γονιμότητας. Από την άλλη πλευρά, οι περισσότερες χώρες της Νότιας και Δυτικής Ευρώπης, καθώς και κάποιες από τις Σκανδιναβικές χώρες, καταγράφουν θετικές συσχετίσεις ανάμεσα στις οικογένειες με δύο παντρεμένους γονείς και τη γονιμότητα. Ολικά αντίθετη είναι η εικόνα του χάρτη όταν εξετάζουμε τις συσχετίσεις ανάμεσα στις οικογένειες με δύο γονείς που συμβιώνουν και τη γονιμότητα. Στην περίπτωση αυτή, οι χώρες της Κεντρικής Ευρώπης, μαζί με τη Σουηδία και κάποιες από τις Βαλτικές χώρες, εμφανίζουν τις πιο έντονα θετικές συσχετίσεις, ενώ αντίθετα οι περισσότερες χώρες της Νότιας και Δυτικής Ευρώπης, μαζί με τη Νορβηγία, τη Φινλανδία και την Εσθονία, καταγράφουν αρνητικές συσχετίσεις. Μια παρόμοια εικόνα παράγεται και όταν εξετάζουμε τις συσχετίσεις ανάμεσα στις γεννήσεις παιδιών εκτός γάμου και τη γονιμότητα στην Ευρώπη, με τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης να καταγράφουν έντονα θετικές συσχετίσεις, ενώ όλες σχεδόν οι υπόλοιπες χώρες του δείγματός μας κατέγραψαν αρνητικές συσχετίσεις. Το κομμουνιστικό/σοσιαλιστικό παρελθόν των χωρών της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης ίσως να μπορεί να εξηγήσει τα δύο έντονα διαφοροποιημένα πεδία που εντοπίζονται στους παρακάτω Χάρτες.
 |
| Χάρτης 1. Οικογένειες με δύο παντρεμένους γονείς & γονιμότητα |
 |
| Χάρτης 2. Οικογένειες με δύο γονείς σε συμβίωση & γονιμότητα |
 |
| Χάρτης 3. Μονογονεϊκές οικογένειες & γονιμότητα |
 |
| Χάρτης 4. Γεννήσεις παιδιών εκτός γάμου & γονιμότητα |
- (Β) Γυναικεία Απασχόληση & Μορφές Γονεϊκότητας
Ποιός είναι όμως ο ρόλος της γυναικείας απασχόλησης στην επιλογή μιας γυναίκας να φέρει στον κόσμο παιδιά εκτός του πλαισίου που θέτει ο θεσμός του γάμου; Το Γράφημα 5, που παρουσιάζεται παρακάτω, δείχνει την έντονα αρνητική σχέση που καταγράφεται ανάμεσα στη γυναικεία απασχόληση και τα ποσοστά των οικογενειών με δύο παντρεμένους γονείς στην Ευρώπη. Ωστόσο, την ίδια στιγμή, ο παράγοντας αυτός φαίνεται να λειτουργεί ευνοϊκά για τη δημιουργία μη-παραδοσιακών (εναλλακτικών) μορφών και σχημάτων οικογενειακής ζωής στην Ευρώπη (βλ. Γραφήματα 6, 7 και 8). Χώρες, όπως είναι η Ελλάδα, η Κύπρος και η Μάλτα, δηλαδή χώρες με αρκετά υψηλά ποσοστά οικογενειών με δύο παντρεμένους γονείς, καταγράφουν παράλληλα κάποια από τα χαμηλότερα επίπεδα γυναικείας απασχόλησης στην Ευρώπη. Αντίθετα, οι χώρες που εμφανίζουν κάποια από τα υψηλότερα ποσοστά εναλλακτικών μορφών γονεϊκότητας στην Ευρώπη, καταγράφουν παράλληλα κάποια από τα υψηλότερα επίπεδα γυναικείας απασχόλησης. Πέρα από την καταγραφή των γενικών τάσεων, στη συνέχεια παρουσιάζονται και οι χάρτες που περιλαμβάνουν τους συντελεστές συσχέτισης για την κάθε χώρα ξεχωριστά, σε ότι αφορά αυτή τη φορά τη σχέση ανάμεσα στη γυναικεία απασχόληση και τα διάφορα οικογενειακά σχήματα (βλ. Χάρτες 5-8).
 |
| Γράφημα 5. Οικογένειες με δύο παντρεμένους γονείς & γυναικεία απασχόληση |
 |
| Γράφημα 6. Οικογένειες με δύο γονείς που συμβιώνουν & γυναικεία απασχόληση |
 |
| Γράφημα 7. Μονογονεϊκές οικογένειες & γυναικεία απασχόληση |
 |
| Γράφημα 8. Γεννήσεις παιδιών εκτός γάμου & γυναικεία απασχόληση |
 |
| Χάρτης 5. Γυναικεία απασχόληση & οικογένειες με δύο παντρεμένους γονείς |
 |
| Χάρτης 6. Γυναικεία απασχόληση & οικογένειες με δύο γονείς που συμβιώνουν |
 |
| Χάρτης 7. Γυναικεία απασχόληση & μονογονεϊκές οικογένειες |
 |
| Χάρτης 8. Γυναικεία απασχόληση & γεννήσεις παιδιών εκτός γάμου |
Στους παραπάνω χάρτες αποτυπώνεται, όπως και προηγούμενα, η ανάδυση δύο έντονα διαφοροποιημένων πεδίων. Απο τη μια πλευρά, η συντριπτική πλειοψηφία των χωρών της Κεντρικής Ευρώπης, μαζί με το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιταλία, καταγράφει αρνητικές συσχετίσεις μεταξύ γυναικείας απασχόλησης και οικογενειών με δύο παντρεμένους γονείς. Από την άλλη πλευρά, οι περισσότερες χώρες της Νότιας Ευρώπης, μαζί με κάποιες Σκανδιναβικές χώρες, εμφανίζουν θετικές συσχετίσεις μεταξύ γυναικείας απασχόλησης και οικογενειών με δύο παντρεμένους γονείς. Με παράμοιο τρόπο, οι χώρες της Κεντρικής Ευρώπης, μαζί με το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιταλία, εμφανίζουν θετικές συσχετίσεις ανάμεσα στη γυναικεία απασχόληση και τα ποσοστά των οικογενειών με δύο γονείς σε συμβίωση, ενώ θετικές συσχετίσεις καταγράφουν και στην περίπτωση της σχέσης ανάμεσα στη γυναικεία απασχόληση και τις γεννήσεις παιδιών εκτός γάμου. Αντίθετα, οι περισσότερες χώρες της Νότιας Ευρώπης, μαζί με κάποιες από τις Σκανδιναβικές χώρες, καταγράφουν αρνητικές συσχετίσεις σε ότι αφορά τις σχέσεις που παράγονται τόσο ανάμεσα στη γυναικεία απασχόληση και τις οικογένειες με δύο γονείς που συμβιώνουν όσο και ανάμεσα στη γυναικεία απασχόληση και τις γεννήσεις παιδιών εκτός γάμου.
Η πιθανή θετική επίπτωση της γυναικείας απασχόλησης στην περαιτέρω ώθηση των λεγόμενων μη-παραδοσιακών (ή εναλλακτικών) μορφών γονεϊκότητας στην Ευρώπη αποτυπώνεται και όταν λαμβάνουμε υπόψη μας τα ποσοστά των γυναικών που εργάζονται ως μισθωτές (βλ. Γραφήματα 9-12). Πιο συγκεκριμένα, τα ολοένα και μεγαλύτερα επίπεδα μισθωτών γυναικών βρέθηκαν να συνδέονται με ολοένα και μικρότερα ποσοστά οικογενειών με δύο παντρεμένους γονείς στην Ευρώπη. Αντίθετα, τα ολοένα και μεγαλύτερα επίπεδα γυναικών που εργάζονται ως μισθωτές στην Ευρώπη βρέθηκαν να σχετίζονται με τα ολοένα και μεγαλύτερα ποσοστά οικογενειών με παιδιά εκτός γάμου. Τα ευρήματα αυτά καταδεικνύουν τον εν δυνάμει "απελευθερωτικό" χαρακτήρα της γυναικείας απασχόλησης και της συμμετοχής των γυναικών στη μισθωτή εργασία σε ότι αφορά τουλάχιστον την ελευθερία στην επιλογή του τύπου της οικογένειας μέσα στην οποία θα μεγαλώσουν τα παιδιά τους.
- (Γ) Άλλοι Παράγοντες
Ανάμεσα στους άλλους παράγοντες που φαίνεται πως επηρεάζουν θετικά τα επίπεδα της γονιμότητας στην Ευρώπη, συναντάμε τον αστικό πληθυσμό (βλ. urb_pop), τις κρατικές δαπάνες σε ότι αφορά την προσχολική αγωγή (βλ. earl_edu), το σύνολο των κρατικών δαπανών για την εκπαίδευση (βλ. tot_educ), τα επιδόματα που καταβάλλονται από το κράτος ως βοήθεια προς τις οικογένειες σε μορφή μετρητών (βλ. fam_ben), την ισότιμη συμμετοχή των δύο φύλων στην εκπαίδευση (βλ. egal_sch). Αντίθετα, αρνητικές σχέσεις με τη γονιμότητα στην Ευρώπη εμφανίζουν η παιδική θνησιμότητα (βλ. inf_mort)και οι στρατιωτικές δαπάνες (βλ. mil_exp).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου