"Αντιμαθήματα Στατιστικής & Δημογραφίας Απέναντι στον Σκοταδισμό: Τι συμβαίνει πραγματικά με τις γεννήσεις;" (του Δρ. Τρύφωνα Λεμοντζόγλου, ΣΕΜΦΕ-ΕΜΠ) - Changes in Family Structure & Childbearing Patterns

http://aked.ntua.gr/tael/people/lemontzoglou.html

trifonaslemon@gmail.com

Η λεγόμενη "Πρώτη Δημογραφική Μετάβαση" (ΠΔΜ), που σημειώθηκε από τα τέλη του 18ου έως τις αρχές του 20ού αίωνα στις περισσότερες χώρες του κόσμου, σηματοδότησε την ταχύτατη προσαρμογή της οικογένειας στις ανάγκες της νέας καπιταλιστικής οικονομίας. "Προϊόντα" αυτής της περιόδου υπήρξαν, μεταξύ άλλων, η σημαντική πτώση των γεννήσεων, η μείωση της δημοφιλίας του θρησκευτικού γάμου (ή τουλάχιστον η προσωρινή ματαίωσή του), η αύξηση της διαζευκτικότητας, η αύξηση της μέσης ηλικίας στη γέννα, η μείωση των μεγάλων σε αριθμό μελών οικογενειών (εκτεταμένες οικογένειες) και η ανάδυση νέων ή "εναλλακτικών" μορφών και σχημάτων οικογενειακής ζωής (βλ. ζευγάρια σε συμβίωση, μονογονεϊκές οικογένειες, οικογένειες σε ανασύνθεση, ζευγάρια με παιδιά εκτός γάμου, εθελοντική ατεκνία, κλπ). Σε ότι αφορά ειδικότερα την εξέλιξη των μοντέλων οικογένειας, η λεγόμενη "Δεύτερη Δημογραφική Μετάβαση" (ΔΔΜ), που έχει την αφετηρία της στα μέσα της δεκαετίας του ΄80 (ως απόρροια και των "σεξουαλικών επαναστάσεων" που σημειώθηκαν στις δεκαετίες του '60 και ΄70), βάζει στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος τους λόγους που οδήγησαν στην ραγδαία άνοδο των μη-παραδοσιακών οικογενειακών μορφών. Τα διάφορα μοτίβα που σχηματίζονται σε όλες τις χώρες του πλανήτη, και παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις που συχνά παρατηρούνται από χώρα σε χώρα (ανάλογα πάντα με τα επίπεδα ανάπτυξης και καλύτερης εμπέδωσης των κυρίαρχων καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων), επιβεβαιώνουν μια αλήθεια που με τον πιο απλοϊκό τρόπο καταγράφει ο Φ. Ένγκελς στο έργο του με τίτλο "Η Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους" (1884), το γεγονός ότι η οικογένεια αλλάζει ριζικά κάθε φορά που η κοινωνία περνάει από έναν χαμηλότερο σε έναν υψηλότερο βαθμό ανάπτυξης. Κατα συνέπεια, η παραδοσιακή-πατριαρχική οικογένεια που γνωρίσαμε (και σε αρκετές περιπτώσεις γνωρίζουμε ακόμη και σήμερα) ως το κυρίαρχο μοντέλο οικογενειακής ζωής όχι μόνο δεν υπήρξε η αφετηρία στην ιστορία της ανάπτυξης και εξέλιξης των οικογενειακών σχέσεων και δομών, αλλά ούτε και μπορεί να θεωρηθεί το τέλος της ιστορίας αυτής. Όπως και να 'χει, αν κάτι κλόνισε πραγματικά τις παραδοσιακές μορφές οικογένειας αυτό δεν είναι παρά ο ίδιος ο καπιταλισμός, στην υλική βάση του οποίου "ρίζωσαν" τα νέα (ευέλικτα) σχήματα οικογένειας.

Υπάρχουν όμως εμπειρικές ενδείξεις που να επιβεβαιώνουν αυτή την πραγματικότητα για ένα πλήθος χωρών; Στα διαγράμματα που παρουσιάζονται παρακάτω βλέπουμε τις ξεκάθαρες τάσεις μείωσης του μέσου αριθμού των μελών των νοικοκυριών για ένα δείγμα χωρών κατά την περίοδο 1960-2016 (βλ. Διάγραμμα 1), ενώ την ίδια στιγμή καταγράφεται και μια σημαντική πτωτική πορεία σε ότι αφορά τα ποσοστά των μεγάλων σε μέγεθος νοικοκυριών (βλ. Διάγραμμα 2). Αντίθετα, καταγράφεται μια αξιοσημείωτη αύξηση στα ποσοστά των μονοπρόσωπων νοικοκυριών (βλ. Διάγραμμα 3), αλλά και στα ποσοστά των ζευγαριών χωρίς καθόλου παιδιά (βλ. Διάγραμμα 4). Ίσως όμως η πιο σημαντική (σε βαθμό έντασης) εξέλιξη που καταγράφεται είναι η κατακόρυφη άνοδος των εκτός γάμου γεννήσεων (βλ. Διάγραμμα 5).

Οι τάσεις αυτές, που φαίνεται να έχουν καθολική ισχύ, επιβεβαιώνονται ακόμη και όταν περιορίζουμε την εικόνα του ενδιαφέροντός μας στην περίπτωση της Ευρώπης για ένα δείγμα 12 χωρών. Οι γεννήσεις (μέσος αριθμός γεννήσεων ανά γυναίκα) καταγράφουν μια κατακόρυφη πτώση μετά τα μέσα της δεκαετίας του ΄60 (βλ. Διάγραμμα 6), ενώ η πτωτική πορεία των γεννήσεων είναι ξεκάθαρη ακόμη και όταν εξετάζουμε την κάθε χώρα του δείγματός μας μεμονωμένα (βλ. Διάγραμμα 7). Παρουσιάζει ωστόσο ιδιαίτερο ενδιαφέρον πως η συρρίκνωση της γεννητικότητας στην Ευρώπη δε φαίνεται να αφορά όλες τις ηλικιακές ομάδες. Πιο συγκεκριμένα, πτώση των γεννήσεων εντοπίζεται στις ηλικιακές ομάδες 15-19 ετών, 20-24 ετών και 25-29 ετών (βλ. Διαγράμματα 8, 9 και 10), την ίδια στιγμή όμως καταγράφεται μια σημαντική αύξηση των γεννήσεων στις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες, δηλαδή στις ηλικίες άνω των 30 ετών (βλ. Διαγράμματα 11, 12, 13 και 14). Σε μια συγκριτική ανάλυση σε ότι αφορά τις γεννήσεις ανά ηλικιακή ομάδα στην Ευρώπη κατά την περίοδο 1960-2018 οι γεννήσεις στις ηλικίες 20-29 ετών φαίνεται να υπερτερούν έναντι όλων των άλλων ηλικιακών ομάδων μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του '90, ενώ από τα μέσα της ίδιας δεκαετίας και μετά τα μεγαλύτερα επίπεδα γεννήσεων εντοπίζονται στις γυναίκες ηλικίας 25-34 ετών, με τις γεννήσεις στις ηλικίες 30-34 ετών να καταγράφουν τα υψηλότερα επίπεδα στην Ευρώπη μετά τα μέσα της πρώτης δεκαετίας του 21ού αιώνα (βλ. Διάγραμμα 15).

Όπως και προηγούμενα, η πτωτική τάση που καταγράφεται για το σύνολο των γεννήσεων (βλ. Διάγραμμα 16) δε φαίνεται να αφορά και τις γεννήσεις παιδιών εκτός γάμου (βλ. Διαγράμματα 17 και 18), που σε αντίθεση με τη συνολική γεννητικότητα καταγράφουν μια κατακόρυφη πορεία ανόδου, αποτελώντας πλέον σχεδόν το 50% του συνόλου των γεννήσεων που λαμβάνουν χώρα στην Ευρώπη.

Μάλιστα, τα στοιχεία μας σε ότι αφορά ένα δείγμα Ευρωπαϊκών χωρών κατά την περίοδο 2005-2017 αποτυπώνουν, μεταξύ άλλων, μια σημαντική πτώση του ποσοστού των οικογενειών με παιδιά που αποτελούνται από δύο παντρεμένους γονείς (βλ. Διάγραμμα 19). Την ίδια στιγμή όμως κατακόρυφη αύξηση καταγράφουν τόσο τα ποσοστά των παιδιών που ζουν σε μονογονεϊκές οικογένειες στην Ευρώπη (βλ. Διάγραμμα 20) όσο και τα αντίστοιχα των παιδιών που ζουν με δύο γονείς που συμβιώνουν (βλ. Διάγραμμα 21).

Όπως γίνεται ξεκάθαρο από τα παραπάνω, οι αλλαγές αυτές δε σηματοδοτούν σε καμία περίπτωση το τέλος του θεσμού της οικογένειας, αλλά την σταδιακή ανάπτυξη και επικράτηση νέων μορφών και σχημάτων οικογενειακής ζωής.

Διάγραμμα 1: Μέσο Μέγεθος Νοικοκυριού (αριθμός ατόμων) - Average number of people per family

Διάγραμμα 2: Μεγάλα σε Μέγεθος Νοικοκυριά (% επί του συνόλου των νοικοκυριών) - τουλάχιστον 6 άτομα - % of large families (more than 6 people)