Μια εμπειρική διερεύνηση των προσδιοριστικών παραγόντων της παραγωγής καπνού: Η περίπτωση της Ελλάδας κατά τη μεταπολεμική περίοδο, 1953-1964 *
(του Δρ. Τρύφωνα Λεμοντζόγλου, ΙΜΣ - Πάντειο Πανεπιστήμιο)
https://economichistorydotblog.wordpress.com
* Το παρόν έργο λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του προγράμματος με τίτλο "Ανάλυση της Αλυσίδας Αξίας του Καπνού στην Ελλάδα, 1949-1981" και αποτελεί μια εκλαϊκευμένη παρουσίαση των αποτελεσμάτων της ανάλυσης που αναμένεται να δημοσιευθεί σε διεθνές επιστημονικό περιοδικό.
https://www.ims.forth.gr/el/project/view?id=207
Κεντρικός σκοπός της παρούσας μελέτης είναι ο εμπειρικός προσδιορισμός των βασικών παραγόντων της παραγωγής καπνού στην Ελλάδα κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Θεωρούμε πως μια τέτοια διερεύνηση όχι μόνο δύναται να καλύψει το κενό της σχετικής ελληνικής βιβλιογραφίας, αλλά επιτρέπει και την κριτική επαναξιολόγηση των ασκούμενων πολιτικών του πρόσφατου παρελθόντος, καθώς και τη διατύπωση προτάσεων για την εφαρμογή μελλοντικών πολιτικών.
Γιατί είναι σημαντική η μελέτη του ελληνικού καπνού;
Ο ελληνικός καπνός τίθεται στο επίκεντρο του ερευνητικού μας ενδιαφέροντος γιατί παρουσιάζει μια σημαντική συμβολή στην ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας καθ’ όλη σχεδόν τη διάρκεια του 20ού αιώνα, όπως αυτή καθρεφτίζεται στα κάτωθι: (1) στο τμήμα του συνόλου της αξίας της γεωργικής παραγωγής που οφείλεται στον καπνό (2) στον έντονα εξαγωγικό χαρακτήρα του καπνού και (3) στα επίπεδα της απασχόλησης σε μια σειρά κλάδων της ελληνικής οικονομίας που σχετίζονται με τον καπνό (καπνοκαλλιεργητές, καπνεργάτες, καπνοβιομήχανοι και καπνέμποροι). Είναι ενδεικτικό πως την περίοδο 1955-1960 περίπου το 7% του συνόλου της αξίας της γεωργικής παραγωγής της χώρας προερχόταν από την παραγωγή καπνού. Το αντίστοιχο ποσοστό για τις περιοχές της Μακεδονίας άγγιζε το 20%. Ακόμη, ο ελληνικός καπνός αντιπροσώπευε πάνω από το 1/3 της συνολικής αξίας των εξαγωγών της χώρας κατά τα μέσα της δεκαετίας του ‘60. Το έτος 1959, οι καπνεργάτες αντιπροσώπευαν περίπου το 14% του συνόλου της απασχόλησης στον εγχώριο βιομηχανικό κλάδο, ενώ το 1961 οι καπνοκαλλιεργητές αντιπροσώπευαν περίπου το 1/10 του συνόλου των απασχολουμένων στην αγροτική παραγωγή.
Ένα άλλο στοιχείο που καθιστά ενδιαφέρουσα την απόπειρα προσδιορισμού των βασικών παραγόντων της παραγωγής του ελληνικού καπνού μεταπολεμικά είναι η συνύπαρξη των πολλαπλών μοτίβων συμπεριφοράς του προϊόντος (divergent patterns), όπως αυτή προκύπτει μέσα από μια σειρά διακρίσεων-κατηγοριοποιήσεων που αφορούν: (α) τον τρόπο παραγωγής του προϊόντος (β) τον τελικό σκοπό της χρήσης του και (γ) τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε ποικιλίας. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, παρατηρούνται διακριτές συμπεριφορές που συχνά αποκλίνουν από τις γενικές τάσεις, χαρακτηρίζοντας πότε τα ξηρικά ή τα αρδευτικά καπνά, πότε τα καπνά γεύσεως ή γεμίσματος, πότε τα εξαγώγιμα καπνά ή τα καπνά εσωτερικής κατανάλωσης κλπ. Μια τέτοια πραγματικότητα μας οδηγεί στην πεποίθηση πως μια στατική αντιμετώπιση του ελληνικού καπνού ως ενός προϊόντος με πλήρη «ομοιογενή» χαρακτήρα μειονεκτεί όχι μόνο στον αξιόπιστο και αποτελεσματικό προσδιορισμό των βασικών παραγόντων της παραγωγής του, αλλά και στον ακριβή υπολογισμό των εντάσεων των υπό εξέταση επιδράσεων.
Προσδιορισμός της παραγωγής καπνού: Ο ρόλος των τιμών (prices) και των παραγωγικών συντελεστών (factors of production)
Η δική μας προσέγγιση καλείται να εξετάσει το πρόβλημα του εμπειρικού προσδιορισμού των επιπέδων της παραγωγής του ελληνικού καπνού κατά τη μεταπολεμική περίοδο, υιοθετώντας δύο κεντρικούς άξονες ανάλυσης: (1) σε ένα πρώτο επίπεδο ανάλυσης, επιδιώκουμε τον προσδιορισμό της παραγωγής του ελληνικού καπνού λαμβάνοντας υπόψη μας τις πιθανές επιδράσεις των μεταβολών που παρατηρούνται τόσο στις τιμές του προϊόντος στην αγορά (market prices) όσο και στα διάφορα προγράμματα κρατικής στήριξης (state support programs), και (2) σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάλυσης, καλούμαστε να προσδιορίσουμε τα επίπεδα της παραγωγής του ελληνικού καπνού λαμβάνοντας υπόψη μας τις τυχόν επιδράσεις μιας σειράς άλλων παραγόντων, όπως είναι η διαθεσιμότητα των καλλιεργήσιμων εκτάσεων (arable lands), η διαθεσιμότητα ενός πλήθους αγροτικών μηχανημάτων και τεχνολογιών που ενσωματώνονται δυνητικά στην καπνική παραγωγή (capital-technology), η απουσία των εργατικών χεριών (missing labour) και η ανάπτυξη του ανθρώπινου κεφαλαίου (human capital development). Με μια τέτοια παράλληλη ανάλυση θεωρούμε πως είμαστε σε θέση να δώσουμε απαντήσεις σε ένα βαθύτερο επίπεδο (με βάση πάντοτε τα διαθέσιμα στατιστικά δεδομένα), χωρίς να αγνοούμε κανέναν από τους βασικούς παράγοντες που μπορεί να επηρεάζουν τα επίπεδα της παραγωγής του ελληνικού καπνού μεταπολεμικά. Ως βασικές πηγές άντλησης των δεδομένων μας χρησιμοποιήθηκαν οι διαθέσιμες απογραφές του Εθνικού Οργανισμού Καπνού (ΕΟΚ), καθώς και οι αντίστοιχες της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ).
Θετικές αποκρίσεις των Ελλήνων καπνοκαλλιεργητών στις ευνοϊκές μεταβολές των τιμών του προϊόντος
Όπως προκύπτει από τα αποτελέσματα της εμπειρικής μας ανάλυσης, οι Έλληνες καπνοκαλλιεργητές της μεταπολεμικής περιόδου φαίνεται πως αντιδρούσαν θετικά και στατιστικά σημαντικά σε κάθε ευνοϊκή μεταβολή των τιμών του προϊόντος στην αγορά. Με πιο απλά λόγια, οι Έλληνες καπνοκαλλιεργητές βρέθηκε πως παρήγαγαν και πωλούσαν περισσότερα καπνά τις χρονιές όπου παρατηρούνταν σχετικά υψηλές τιμές του προϊόντος στις εγχώριες αγορές. Το γεγονός αυτό τους καθιστά κατά τη γνώμη μας «ορθολογικούς» (από επιχειρηματική άποψη και υιοθετώντας πάντοτε τη "γλώσσα" της νεοκλασικής οικονομικής). Αυτά τα ευρήματα μας επιτρέπουν να αμφισβητήσουμε τμήμα της σχετικής ελληνικής βιβλιογραφίας που θέλει τους μικρούς και μεσαίους αγρότες της ελληνικής υπαίθρου να μην υποκινούνται από οικονομικά κίνητρα, αλλά να λειτουργούν ως «βαρίδια» στα πλαίσια της καπιταλιστικής ανάπτυξης.
Μάλιστα, η εγκυρότητα των αποτελεσμάτων μας επιβεβαιώνεται σε τρία διαφορετικά επίπεδα ανάλυσης: (1) ανά καπνική ποικιλία (2) ανά γεωγραφική περιοχή και (3) ανά καπνική ποικιλία ανά γεωγραφική περιοχή. Σε όλες τις περιπτώσεις που εξετάστηκαν η προσφορά του ελληνικού καπνού βρέθηκε πως ήταν έντονα ελαστική (δηλαδή αποδεικνύουμε πως οι Έλληνες καπνοκαλλιεργητές αντιδρούσαν με όχι αμελητέο τρόπο σε κάθε μικρή ή μεγάλη μεταβολή της τιμής του προϊόντος στην αγορά). Την ίδια στιγμή, κρίνουμε πως είναι ιδιαίτερα σημαντικό να σημειωθεί πως η ύπαρξη των προγραμμάτων κρατικής στήριξης της παραγωγής καπνού στην Ελλάδα κατά τα μεταπολεμικά χρόνια δε βρέθηκε να στρεβλώνει τις «ορθολογικές» αποκρίσεις των Ελλήνων καπνοκαλλιεργητών και την "υποταγή" τους στους νόμους κίνησης της αγοραίας (καπιταλιστικής) οικονομίας. Επιπλέον, τα αποτελέσματα της μελέτης μας επιβεβαιώνουν την ύπαρξη μιας μακροχρόνιας θετικής σχέσης ανάμεσα στην καπνική παραγωγή, τις πωλήσεις καπνού και τις τιμές του προϊόντος στην αγορά, καταγράφοντας μια μονόδρομη αιτιακή σχέση με αφετηρία (αίτιο) τις μεταβολές στις παρελθοντικές τιμές του προϊόντος στην αγορά και αποτέλεσμα τις μετέπειτα μεταβολές του όγκου παραγωγής και πωλήσεών του. Πέρα από τον εμπειρικό εμπλουτισμό της σχετικής ελληνικής βιβλιογραφίας με επίκεντρο τη μελέτη του ελληνικού καπνού, τα αποτελέσματά μας προσφέρουν και στον ευρύτερο εμπλουτισμό της διεθνούς βιβλιογραφίας, ιδιαίτερα εκείνης που εστιάζει στο ρόλο των μικρομεσαίων αγροτών στα πλαίσια της καπιταλιστικής οικονομίας (βλ. Chayanov 1966 και Schultz 1964).
Ο ρόλος των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, της τεχνολογίας, της εργασίας και της εκπαίδευσης
Παράλληλα, τα ευρήματά μας επιβεβαιώνουν τον θετικό και στατιστικά σημαντικό ρόλο μιας σειράς άλλων παραγόντων στην αύξηση της καπνικής παραγωγής στην Ελλάδα, όπως είναι η διαθεσιμότητα των καλλιεργήσιμων εκτάσεων (έδαφος-γη) και η πρόσβαση των παραγωγών στις νέες τεχνολογίες (κεφάλαιο). Ωστόσο, και σε αυτήν την περίπτωση, οι όποιες εσωτερικές διαφοροποιήσεις των μοτίβων συμπεριφοράς του ελληνικού καπνού φαίνεται να διατηρούνται. Για παράδειγμα, οι επιδράσεις των καλλιεργήσιμων εκτάσεων στην παραγωγή του αρδευτικού καπνού βρέθηκε πως είχαν διπλάσια ένταση συγκριτικά με εκείνες που αφορούσαν την παραγωγή του ξηρικού καπνού, ενώ μια σειρά από αγροτικά μηχανήματα που βρέθηκαν σημαντικά για τον αρδευτικό καπνό ήταν στατιστικά ασήμαντα για τον ξηρικό (και το αντίθετο). Τέλος, οι αρνητικές επιδράσεις της μετανάστευσης και της ανάπτυξης του ανθρώπινου κεφαλαίου στην καπνική παραγωγή αποτυπώνουν τη «φύση» ενός μάλλον «παραδοσιακού» προϊόντος που ναι μεν απαιτούσε την ένταση της εργασίας, αλλά δίχως να λαμβάνει σημαντικά οφέλη από την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου του εργατικού δυναμικού της υπαίθρου (βλ. μη συμπληρωματικότητα ανάμεσα στην παραγωγή του ελληνικού καπνού και την ανάπτυξη του ανθρώπινου κεφαλαίου).
Σε κάθε περίπτωση, η παρατηρούμενη πτώση της δυναμικής του ελληνικού καπνού που ακολούθησε την περίοδο προσαρμογής της χώρας στην ενιαία ευρωπαϊκή αγορά γεννά τα ακόλουθα ερωτήματα: Γιατί δεν κατάφερε ο ελληνικός καπνός να διατηρήσει την πρωτοκαθεδρία του; Αποτελεί μια τέτοια εξέλιξη αδυναμία ανταπόκρισης του ελληνικού καπνού στις απαιτήσεις μιας νέας πιο διεθνοποιημένης καπιταλιστικής πραγματικότητας; Μήπως η πτώση του ελληνικού καπνού σηματοδοτεί μια συνειδητή στρατηγική στροφή των ελληνικών κυβερνήσεων στα πλαίσια της προώθησης άλλων καλλιεργειών που προκρίνονταν ως πιο «ανταγωνιστικές» και «κερδοφόρες»; Ή μήπως πρόκειται για μια «φυσιολογική» εξέλιξη που οφείλεται κι αυτή στις «ορθολογικές» αποφάσεις των καπνοπαραγωγών, οι οποίοι επιδώθηκαν στο κυνήγι νέων οικονομικών-επιχειρηματικών ευκαιριών, ενσωματώνοντας στο αγροτικό «χαρτοφυλάκιό» τους νέες καλλιέργειες;Όπως και να έχει το ζήτημα, είναι προφανές ότι η απάντηση απαιτεί μια ολιστική κατανόηση της ιστορικής πορείας του ελληνικού καπνικού κλάδου. Με το ερευνητικό έργο VCAT-Gr ελπίζουμε να συνεισφέρουμε σε αυτή την κατεύθυνση.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου