Η παραγωγή καπνού στην Ελλάδα, 1964-1980: Μια προσέγγιση με τη βοήθεια των παραγωγικών συντελεστών

Η παραγωγή καπνού στην Ελλάδα την περίοδο 1965-80 (Q_tob_tot):

1. Όγκος παραγωγής καπνού (σύνολο, ξηρικός & αρδευτικός) σε τόνους, Μ.Ο

2. άνοδος αρδευτικού καπνού 

3. πτώση ξηρικού καπνού 

4. μετάβαση από τα ξηρικά στα αρδευτικά καπνά 

Σύντομο σχόλιο: γενικά παρατηρείται μια ανοδική τάση στον όγκο παραγωγής του καπνού για τον 20ό αιώνα. Εμείς βρισκόμαστε σε μια περίοδο που η πορεία του καπνού μοιάζει με το αγγλικό γράμμα U (U-shaped recovery???). Πτωτική τάση: από τις μεγάλες κρατικές παρεμβάσεις των αρχών της δεκαετίας του '60...στην πετρελαϊκή κρίση του 1973   Ανοδική τάση: από την πτώση της χούντας και έπειτα (στις αρχές του δεκαετίας του '80 βρισκόμαστε στα επίπεδα της δεκαετίας του '60). Την αρχική πτώση ακολουθεί μια άνοδος (επιστροφή στα επίπεδα παλαιότερων ετών). Η αρχή της...πτώσης;;; (τα ποτιστικά καπνά αντικαθιστούν σταδιακά τα ξηρικά, έρχονται στο προσκήνιο νέες ποικιλίες, παλαιότερες εξαφανίζονται ή συρρικνώνονται, πχ συρρίκνωση των ανατολικών καπνών με παράλληλη άνοδο των μπέρλεϋ). Λίγο αργότερα, αρχίζει η έντονα πτωτική πορεία του καπνού (για πρώτη φορά μέσα στον 20ό αιώνα). Κάτι άλλο που αξίζει να σημειώσουμε: η πορεία του ξηρικού και αρδευτικού καπνού μοιάζει με το γράμμα Χ (βλ. πτωτική τάση για τα ξηρικά καπνά που συνοδεύεται από την παράλληλα αύξηση των αρδευτικών). Από τα μέσα της δεκαετίας του '70 ο όγκος παραγωγής του αρδευτικού καπνού ξεπερνά τον αντίστοιχο του ξηρικού. Μπορούμε να χαρακτηρίσουμε αυτή την πορεία ως μετάβαση - στροφή; Το "πέρασμα" αυτό ευνοείται από τις νέες τεχνολογίες (βλ. agricultural modernization). Μια βασική "καινοτομία" της εποχής είναι η άρδευση. Πέρασμα από τα καπνά υψηλής ποιότητας αλλά χαμηλής απόδοσης (βλ. εξαγώγιμα) στα καπνά υψηλής απόδοσης αλλά χαμηλής ποιότητας; Τι υπηρετεί αυτή η στροφή; Έχει να κάνει με την προσαρμογή της χώρας στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ενοποίησης (βλ. ένταξη στην ΕΟΚ μετέπειτα ΕΕ);;;            

Πτώση του όγκου παραγωγής των ξηρικών καπνών, Μ.Ο

Ξηρικά καπνά (πτωτική τάση) 

Η πορεία του όγκου παραγωγής των ξηρικών καπνών, ανά περιοχή 

Πτωτική τάση (ξηρικά καπνά, ανά περιοχή)

Σχόλιο: από την παραπάνω εικόνα διακρίνουμε δύο περιπτώσεις 1) περιοχές στις οποίες ο όγκος παραγωγής των ξηρικών καπνών μειώνεται κατακόρυφα και 2) περιοχές στις οποίες ο όγκος παραγωγής των ξηρικών καπνών επιστρέφει στα επίπεδα παλαιότερων ετών (μορφή που μοιάζει με το αγγλικό γράμμα U). ΠΟΥΘΕΝΑ δεν εντοπίζεται κάποια κατακόρυφη άνοδος των ξηρικών καπνών. 

***

Τάση ανόδου για τα αρδευτικά καπνά, Μ.Ο

αρδευτικά καπνά (τάση ανόδου)

Πορεία όγκου παραγωγής των αρδευτικών καπνών, ανά περιοχή 

Ανοδική τάση (αρδευτικά καπνά, ανά περιοχή)

Σχόλιο: σχεδόν παντού παρατηρούμε έντονα ανοδικές τάσεις (σχεδόν κατακόρυφες)

Είμαστε επομένως σε μια εποχή μετάβασης από τα πιο παραδοσιακά ξηρικά καπνά στα "σύγχρονα" αρδευτικά.  

Η γεωγραφία της παραγωγής καπνού στην Ελλάδα, 1965-80

αρδευτικά καπνά 

ξηρικά καπνά 

Ερωτήματα-Παρατηρήσεις: 1) Μπορούμε να μιλήσουμε για μια μετάβαση (στροφή) από τα παραδοσιακά ξηρικά καπνά στα "σύγχρονα" αρδευτικά; Μπορεί να μη βλέπουμε καπνικές ποικιλίες όπως στο πρώτο paper ωστόσο έχουμε τη διάκριση αρδευτικά - ξηρικά καπνά (βλ. ετήσιες γεωργικές απογραφές της ΕΛΣΤΑΤ). Επομένως, έστω και με έμμεσο τρόπο η μετάβαση από τα ξηρικά στα αρδευτικά καπνά σηματοδοτεί και την ανάπτυξη νέων καλλιεργιών (συρρίκνωση των πιο "παραδοσιακών")    2) Σχηματίζονται 3 γκρουπ περιοχών: 

α) όσες περνούν από τα ξηρικά στα αρδευτικά καπνά (βλ. Θεσσαλία αλλά και Μακεδονία πχ Βοιωτία, Καρδίτσα, Λάρισα, Κιλκίς, Πιερία)  

β) όσες επιμένουν αρδευτικά (βλ. Αιτωλία-Ακαρνανία, Φθιώτιδα, Ημαθία, Πέλλα) 

και γ) όσες επιμένουν ξηρικά (βλ. κυρίως στη Β. Ελλάδα πχ Άρτα, Γιάννενα, Πρέβεζα, Τρίκαλα, Δράμα, Θεσσαλονίκη, Καβάλα, Καστοριά, Κοζάνη, Σέρρες, Φλώρινα, Χαλκιδική, Έβρος, Ροδόπη) 

Όπως θα δούμε, επέρχεται σταδιακά ένας αγροτικός "εκσυγχρονισμός": εμείς κάνουμε capture μέσα από τα συγκροτήματα τεχνητής βροχής, τους μηχαν. ψεκαστήρες, τις αντλίες, τα τρακτέρ, και τους θειωτήρες. Συμπληρωματικά, σαν proxy του agricultural modernization χρησιμοποιούμε: την κατανάλωση ηλεκτρ. ενέργειας για γεωργική χρήση, καθώς και τα εγγειοβ. έργα. Όλα αυτά αθροιστικά είναι ένας καλός δείκτης για να προσεγγίσουμε το availability της αγροτικής τεχνολογίας ανά περιοχή. Κατά πόσο οι παράγοντες αυτές επιδρούν στην παραγωγή του καπνού; Επηρεάζει η διαθεσιμότητα αυτή το status της κάθε περιοχής; (δηλ, το αν πέρασε από τον ξηρικό στον αρδευτικό καπνό ή την παραμονή της σε κάποιο είδος καλλιέργειας βλ. ξηρικό ή αρδευτικό). Με λίγα λόγια, εντοπίζουμε ένα agricultural modernization --> κατά πόσο αυτή η εξέλιξη σχετίζεται με την ανοδική πορεία του αρδευτικού καπνού; Η άρδευση έρχεται ως μια νέα τεχνολογία --> προφανώς, αυτή αφορά κυρίως τα αρδευτικά καπνά. Τι γίνεται με τις περιοχές που περνούν από τα ξηρικά στα αρδευτικά; Αυξάνουν τις αποδόσεις και την παραγωγικότητά τους;  Τι γίνεται με τις περιοχές που επιμένουν ξηρικά; Μένουν πίσω με όρους αποδοτικότητας και παραγωγικότητας ή αναπτύσσονται; Αν μένουν πίσω, τότε γιατί επιμένουν ξηρικά; Είτε δεν υπάρχει η δυνατότητα για exit από τον ξηρικό καπνό (για λόγους κλιματικούς, γεωγραφικούς και πολιτικούς) είτε παράλληλα με την ανάπτυξη του αρδευτικού καπνού έχουμε και αύξηση στην αποδοτικότητα και παραγωγικότητα του ξηρικού καπνού (μπορεί να έχουμε είσοδο νέων τεχνολογιών που αφορούν τα ξηρικά καπνά, ακόμη και αν κάτι τέτοιο δε φαίνεται από την ΕΛΣΤΑΤ ή μπορεί να έχουμε αύξηση στους ρυθμούς ανάπτυξης των ξηρικών καπνών ανεξάρτητα από την νέα τεχνολογία --> αύξηση που μπορεί να προέρχεται από το land και το labor).              

Τα 3 γκρουπ περιοχών: με το μπλε χρώμα τα ξηρικά καπνά, ενώ με το πορτοκαλί τα αρδευτικά καπνά. Στο παραπάνω σχήμα φαίνεται η πορεία μετάβασης από τα ξηρικά στα αρδευτικά καπνά, καθώς και οι περιοχές που "επιμένουν" είτε ξηρικά είτε αρδευτικά.  

***

Η παραγωγή για άλλα προϊόντα 

σιτάρι μαλακό, άνοδος 

σιτάρι μαλακό (γεωγραφία παραγωγής)

σιτάρι σκληρό (άνοδος) 

σιτάρι σκληρό (γεωγραφία παραγωγής)

βαμβάκι ξηρικό (πτώση) 

βαμβάκι ξηρικό (γεωγραφία παραγωγής) 

βαμβάκι αρδευτικό (άνοδος)

βαμβάκι αρδευτικό (γεωγραφία παραγωγής)

Σύντομα σχόλια: αύξηση του όγκου παραγωγής παρατηρείται και για άλλα προϊόντα (εδώ βλέπουμε το σιτάρι και το βαμβάκι). Ακόμη, όπως και στην περίπτωση του καπνού, έτσι και για το βαμβάκι υπάρχουν τάσεις συρρίκνωσης του ξηρικού βαμβ. και τάσεις ανόδου για το αρδευτικό βαμβάκι. Ο παράγοντας τεχνολογία, άρδευση στην περίπτωσή μας, φαίνεται να είναι καθοριστικός. 

***

Ο παράγοντας έδαφος - γη (land)    

Πτωτική Τάση

Η αποτύπωση στο e-views 

Πτωτική τάση 

Η αποτύπωση στο e-views 

Επομένως: Μιλάμε για αύξηση του όγκου παραγωγής των προϊόντων, και μάλιστα σε συνθήκες πτώσης των καλλιεργήσιμων εκτάσεων 

Δύο ενδεχόμενα: 1) οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις μειώνονται στα πλαίσια της υποβάθμισης της αγροτική παραγωγής (στροφή προς τη βιομηχανία κλπ)  2) η είσοδος των νέων τεχνολογιών πχ άρδευση, μηχανήματε & μηχανές κλπ σηματοδοτεί και μια στροφή ως προς τα προϊόντα που παράγονται (προκρίνονται προϊόντα υψηλής απόδοσης --> μπορούμε να πετύχουμε υψηλές αποδόσεις ακόμη και με λιγότερες εκτάσεις πως; αλλάζοντας τις καλλιέργειες δηλ αντικαθιστώντας τις πιο "παραδοσιακές" με πιο "μοντέρνες"). Η πτώση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων μπορεί να σηματοδοτεί την απαξίωση ενός παραγωγικού συντελεστή, μπορεί όμως να σηματοδοτεί και την αύξηση της παραγωγικότητας της αγροτικής εργασίας (και την εντατικοποίησή της), κάτι που ευνοείται από τον αγροτικό "εκσυγχρονισμό". Το βέβαιο είναι πως έχουμε αυξανόμενες αποδόσεις; έχουμε όμως και αυξανόμενους ρυθμούς ανάπτυξης της παραγωγής των προϊόντων μας;;;    

Πτωτικές τάσεις των καλλιεργήσιμων εκτάσεων και για μια σειρά από άλλα προϊόντα: βλ. σιτάρι & βαμβάκι

εκτάσεις για μαλακό σιτάρι 

εκτάσεις για σκληρό σιτάρι

εκτάσεις για ξηρικό βαμβάκι

εκτάσεις ξηρικού καπνού 

Αύξηση παρουσιάζουν οι εκτάσεις για τις αρδευτικές καλλιέργειες

εκτάσεις για αρδευτικό καπνό 

εκτάσεις για αρδευτικό βαμβάκι

Πτωτικές τάσεις των καλλ. εκτάσεων ακόμη και αν βάλουμε στο ίδιο "καλάθι" τον καπνό, το σιτάρι και το βαμβάκι 

καπνός, βαμβάκι & σιτάρι (καλλ. εκτάσεις %) 

Η γεωγραφία των καλλιεργ. εκτάσεων, 1965-80

Ποιές περιοχές δεσμέουν τις περισσότερες εκτάσεις για την παραγωγή καπνού; 

συσχέτιση ανάμεσα στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις & στην παραγωγή καπνού 

συσχέτιση: παραγωγή καπνού & καπνικές εκτάσεις (%)

συσχέτιση: παραγωγή καπνού & καλλιεργ. εκτάσεις 

συσχέτιση: εκτάσεις & παραγωγή (ξηρικός καπνός)

συσχέτιση: εκτάσεις & παραγωγή (αρδευτικά καπνά) 

Πως αποδίδει ο παράγοντας έδαφος - γη ανά περιοχή; 

Παρά τη μείωση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων παρατηρούμε αυξημένες αποδόσεις (σε κιλά ανά στρέμμα) τόσο για τον ξηρικό όσο για τον αρδευτικό καπνό.  

Οι αποδόσεις του καπνού (ανά γεωγραφικό διαμέρισμα)

Πέρα από τον καπνό, αυξημένες αποδόσεις (σε κιλά ανά στρέμμα) παρουσιάζουν και άλλα αγροτικά προϊόντα όπως το βαμβάκι και το σιτάρι. 

αποδόσεις (σε κιλά ανά στρέμμα) για το μαλακό & σκληρό σιτάρι

αποδόσεις (σε κιλά ανά στρέμμα) για το αρδευτικό & ξηρικό βαμβάκι

αποδόσεις για το σιτάρι (ανά γεωγραφικό διαμέρισμα)

αποδόσεις για το βαμβάκι (ανά γεωγραφικό διαμέρισμα)

***

Ο παράγοντας αγροτικό κεφάλαιο 

Στο παραπάνω γράφημα βλέπουμε την αύξηση τόσο στα συγκροτήματα τεχν. βροχής όσο και στους μηχ. ψεκαστήρες.  

Συγκροτήματα Τεχνητής Βροχής 

(ανά 10.000 στρέμματα καλλιεργ. εκτάσεων)

Η τάση ανόδου για τα συγκροτήματα τεχν. βροχής αποτυπώνεται και στο παραπάνω γράφημα. 

Στο παραπάνω χάρτη αποτυπώνεται η γεωγραφία της διαθεσιμότητας των συγκροτημάτων τεχν. βροχής την περίοδο 1964-80. 

Μηχ. Ψεκαστήρες 

(ανά 10.000 στρέμ. καλλιεργ. εκτάσεων)

Τάση ανόδου παρουσιάζουν και οι μηχ. ψεκαστήρες. 

Η γεωγραφία της διαθεσιμότητας μηχ. ψεκαστήρων. 

συσχέτιση: συγκρ. τεχν. βροχής & παραγωγή καπνού 

συσχέτιση: μηχαν. ψεκαστήρες & παραγωγή καπνού

Οι τάσεις ανόδου στις αντλίες σύγχρονου τύπου  

αντλίες πετρ. 

αντλίες βενζ. 

Οι τάσεις ανόδου των τρακτέρ 

τρακτέρ (σύνολο) 

τρακτέρ (σύνολο) 

τρακτέρ (μικρά) 

τρακτέρ (μικρά) 

Σχόλιο: η αρνητική σχέση προκύπτει επειδή τα μικρά τρακτέρ συναντώνται κυρίως στη νότια Ελλάδα και τα νησιά, δηλ εκεί που δεν παράγονται καπνά. 

Θειωτήρες 

(ανά 10.000 στρέμ. καλλιεργ. εκτάσεων)

θειωτ. 

κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας (γεωργική χρήση)

ανά 10.000 στρέμματα καλλιεργ. εκτάσεων 

Η τάση ανόδου της κατανάλωσης ηλεκτρ. ενέργειας για γεωργική χρήση 

κατ. ηλεκτρ. ενέργειας (γεωργ. χρήση), ανά 10.000 στρέμματα καλλιεργ. εκτάσεων

κατανάλωση ηλεκτρ. ενέργειας για γεωργική χρήση 

συσχέτιση: κατανάλωση ηλεκτρ. ενέργειας (γεωργική χρήση) & παραγωγή καπνού 

έργα για τη βελτίωση της αγροτικής γης 

εγγειοβ. έργα (% επί του συνόλου των κοινοτικών έργων)

εγγειοβ. έργα 

συσχέτιση: εγγειοβ. έργα & παραγωγή καπνού 

Σχόλιο: παράγοντες όπως 1) τα συγκρτήματα τεχν. βροχής 2) οι μηχαν. ψεκαστήρες 3) τα τρακτέρ, σύνολο 4) η κατανάλωση ηλεκτρ. ενέργειας για γεωργική χρήση και 5) τα εγγειοβ. έργα φαίνεται πως σχετίζονταν θετικά με τον όγκο παραγωγής του καπνού. Επομένως, όχι μόνο οι καπνοκαλλιεργητές υπακούουν τους νόμους της αγοράς (δηλ ότι δείξαμε στο πρώτο paper), αλλά και το ίδιο το προϊόν ανταποκρίνεται στις νέες συνθήκες που διαμορφώνει ο αγροτικός "εκσυγχρονισμός". Σ' αυτό, συμβάλει και ο άνοδος των αρδευτικών καπνών, με την παράλληλη πτώση των ξηρικών. 

***

Άλλη μια αποτύπωση της εντυπωσιακής βελτίωσης της αγροτικής τεχνολογίας στην Ελλάδα

ενδείξεις για τη σχέση ανάμεσα στη βελτίωση του επιπέδου της αγροτικής τεχνολογίας και στην παραγωγή καπνού (συντελεστές συσχέτισης)

agricultural technology & tobacco production: correlation coefficients (northern Greece)

***

Ο παράγοντας μετανάστευση 

Πτωτική τάση (συνολική μετανάστευση) 

Η γεωγραφία της συνολικής μετανάστευσης

Πτωτική τάση (μόνιμη μετανάστευση) 

Η γεωγραφία της μόνιμης μετανάστευσης 

Η γεωγραφία της προσωρινής μετανάστευσης 

συσχετίσεις: μετανάστευση & παραγωγή καπνού 

περιοχές που επηρεάζονται αρνητικά από την εξωτερική μετανάστευση (ξηρικός καπνός)

περιοχές που επηρεάζονται αρνητικά από την εξωτερική μετανάστευση (αρδευτικός καπνός)

συσχέτιση: πληθυσμός & παραγωγή καπνού 

Ο παράγοντας ανθρώπινο κεφάλαιο

Τάσεις (Μ.Ο, 1965-80)

Σχόλια: 1) αύξηση της παραγωγής καπνού --> οφείλεται κυρίως στην αύξηση των αρδευτικών καπνών (παράλληλα, τα ξηρικά καπνά παρουσιάζουν πτωτική πορεία)    2) μείωση των καλλιεργ. εκτάσεων (μεγάλη πτώση των ξηρικών)    3) μείωση της μετανάστευσης στο εξωτερικό    + 4) αυτό που δείξαμε παραπάνω (δηλ σημαντικός αγροτικός "εκσυγχρονισμός")

συντελεστές συσχέτισης 

Σχόλια: 1) θετικές επιδράσεις του παράγοντα έδαφος - γη  2) αρνητικές επιδράσεις του παράγοντας μετανάστευση  3) θετικές επιδράσεις του παράγοντας human capital