Οι δείκτες ολικής και εφηβικής γονιμότητας στις χώρες των Βαλκανίων στο κατώφλι του 21ου αιώνα: Χρονικές τάσεις και διαστρωματικές αντιθέσεις  

του Δρ. Τρύφωνα Λεμοντζόγλου 

(Διδάσκων Ποσοτικών Μεθόδων στην Κοινωνική Έρευνα, 

Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας)

- οι χώρες του δείγματος μας: Αλβανία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Ελλάδα, Μαυροβούνιο, Βόρεια Μακεδονία, Κροατία, Βουλγαρία, Σλοβενία, Ρουμανία και Σερβία

Οι χώρες του δείγματος μας 

- χρονική διάρκεια: 1991 - 2019  

- μεταβλητές: ολική γονιμότητα (αριθμός γεννήσεων ανά γυναίκα), εφηβική γονιμότητα (αριθμός γεννήσεων ανά 1.000 γυναίκες ηλικίας 15-19 ετών), γυναικεία απασχόληση (γυναικεία συμμετοχή στην απασχόληση ως % επί του συνόλου του γυναικείου πληθυσμού άνω των 15 ετών), μισθωτές γυναίκες (ως % επί του συνόλου των εργαζόμενων γυναικών), προσδόκιμο ζωής των γυναικών (σε έτη), παιδική θνητότητα (θάνατοι παιδιών κάτω από την ηλικία των 5 ετών ανά 1.000 γεννήσεις ζώντων), πληθυσμός στις ηλικίες 0-14 ετών (%), πληθυσμός στις ηλικίες 65+ (%), ρυθμός ανάπτυξης του πληθυσμού (%), πληθυσμός υπαίθρου (%),    

- πηγή άντλησης των δεδομένων μας: Παγκόσμια Τράπεζα (https://data.worldbank.org/indicator)

- 1. Τι συμβαίνει με τις τιμές του δείκτη ολικής γονιμότητας στα Βαλκάνια;

Δείκτης ολικής γονιμότητας, Βαλκάνια (Μ.Ο)

1.1 Πτώση, σταθεροποίηση σε χαμηλά επίπεδα και τάσεις ανάκαμψης 

     Σε ότι αφορά την πορεία του δείκτη ολικής γονιμότητας στις χώρες της Βαλκανικής χερσονήσου θα λέγαμε πως καταγράφεται μια σχεδόν κατακόρυφη πτώση των τιμών του δείκτη για όλο το διάστημα από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 έως και τις αρχές της δεκαετίας του 2000. Πιο συγκεκριμένα, από τις 1,8 γεννήσεις (κατά μέσο όρο) ανά γυναίκα το 1991 φθάσαμε στις 1,4 το 2003. Κατά την περίοδο 2003-2007, παρατηρείται μια σταθεροποίηση των τιμών του δείκτη ολικής γονιμότητας στα Βαλκάνια σε σχετικά χαμηλά επίπεδα ( < 1,5 γεννήσεις ανά γυναίκα). Ακολουθεί μια μικρή ανάκαμψη των τιμών του δείκτη από τις 1,48 γεννήσεις ανά γυναίκα το 2007 στις 1,54 το 2009. Μια νέα πτώση των τιμών του δείκτη έρχεται στο προσκήνιο κατά την περίοδο 2009-2013, ενώ από το 2013 έως το 2019 σημειώνεται εκ νέου ανάκαμψη (από τις 1,48 γεννήσεις ανά γυναίκα το 2013 φθάνουμε στις 1,53 το 2019, επιστρέφοντας έτσι στα επίπεδα των τιμών του 1999 και του 2009).  

Οι τάσεις σύγκλισης των τιμών του δείκτη ολικής γονιμότητας στα Βαλκάνια

Ορατές είναι και οι τάσεις σύγκλισης των τιμών του δείκτη ολικής γονιμότητας στα Βαλκάνια σε σχετικά χαμηλά επίπεδα (< 1,5 γεννήσεις ανά γυναίκα) κατά το πέρασμα του χρόνου. Η σημαντική άμβλυνση του χάσματος των τιμών του δείκτη, ιδιαίτερα μετά το έτος 2007, ίσως να σηματοδοτεί την υιοθέτηση κοινών συμπεριφορικών μοτίβων στον Βαλκανικό χώρο, τουλάχιστον σε ότι αφορά την αναπαραγωγή.  

 

- 1.2 Η εικόνα από χώρα σε χώρα   

Οι τιμές του δείκτη ολικής γονιμότητας στα Βαλκάνια (ανά χώρα) 

Ωστόσο, όταν εστιάζουμε σε ένα βαθύτερο επίπεδο ανάλυσης (βλ. εθνικό) προκύπτουν κάποια διαφοροποιημένα μοτίβα αναπαραγωγικών συμπεριφορά στα Βαλκάνια. Ένα πρώτο γκρουπ χωρών (βλ. Αλβανία, Βοσνία-Εργεζοβίνη, Μαυροβούνιο, Βόρεια Μακεδονία και Σερβία) ακολουθούν μια πορεία σχεδόν κατακόρυφης πτώσης των τιμών του δείκτη ολικής γονιμότητας, απολαμβάνοντας στη συνέχεια τη σταθεροποίηση των τιμών του δείκτη σε σχετικά χαμηλά επίπεδα. Ένα δεύτερο γκρουπ χωρών (βλ. Ελλάδα, Βουλγαρία, Σλοβενία και Ρουμανία) φαίνεται να ξεπερνούν αρκετά πιο γρήγορα την απότομη πτώση των τιμών του δείκτη, γνωρίζοντας στη συνέχεια μια σημαντική ανάκαμψη των τιμών του, φθάνοντας έτσι κατά το έτος 2019 τα επίπεδα ολικής γονιμότητας των αρχών της δεκαετίας του 1990. Οι τάσεις σύγκλισης των τιμών του δείκτη στα Βαλκάνια σε σχετικά χαμηλά επίπεδα είναι ορατές και στο διάγραμμα που ακολουθεί: Χώρες όπως είναι η Αλβανία, το Μαυροβούνιο και η Βόρεια Μακεδονία χαρακτηρίζονται από μια έντονη πτώση των τιμών του δείκτη, πλησιάζοντας έτσι όλο και περισσότερο τον EURO-μέσο. Την ίδια στιγμή, χώρες όπως είναι η Σλοβενία, η Ελλάδα και η Ρουμανία χαρακτηρίζονται από τάσεις ανάκαμψης των τιμών του δείκτη ολικής γονιμότητας, πλησιάζοντας έτσι από τα κάτω προς τα πάνω το EURO-μέσο. Η άμβλυνση του αρχικού χάσματος των τιμών του δείκτη από χώρα σε χώρα κατά το πέρασμα του χρόνου είναι ευδιάκριτη.       

Οι τιμές του δείκτη ολικής γονιμότητας στα Βαλκάνια (συγκριτική ανάλυση) 

***

- 2. Τι συμβαίνει με την εφηβική γονιμότητα στα Βαλκάνια; 

Η εφηβική γονιμότητα στα Βαλκάνια, Μ.Ο 

Κατακόρυφη πτώση γνωρίζουν και οι τιμές του δείκτη της εφηβικής γονιμότητας στα Βαλκάνια. Πιο συγκεκριμένα, από τις 34 γεννήσεις (κατά μέσο όρο) ανά 1.000 γυναίκες ηλικίας 15-19 ετών το 1991 φθάσαμε στις 15,6 το 2019. Αν και δε συναντώνται τάσεις ανάκαμψης των τιμών του δείκτη της εφηβικής γονιμότητας στα Βαλκάνια, μια σταθεροποίηση των τιμών του δείκτη συναντάται κατά την περίοδο 2002-2007. Η σχεδόν κατακόρυφη πτώση των τιμών του δείκτη επιβεβαιώνεται για το σύνολο των Βαλκανικών χωρών, με μοναδική εξαίρεση την περίπτωση της Αλβανίας. Αξίζει να σημειωθεί πως σε αντίθεση με την πορεία σύγκλισης των τιμών του δείκτη ολικής γονιμότητας στα Βαλκάνια, σε ότι αφορά την εφηβική γονιμότητα το χάσμα των τιμών του δείκτη από χώρα σε χώρα ΔΕΝ φαίνεται να αμβλύνεται κατά το πέρασμα του χρόνου (πολλαπλές ταχύτητες). Η Βουλγαρία και η Ρουμανία χαρακτηρίζονται από τα υψηλότερα επίπεδα εφηβικής γονιμότητας στα Βαλκάνια, ενώ σε επίπεδα κάτω του EURO-μέσου συναντάται μόνο η Σλοβενία.    

Η εφηβική γονιμότητα στα Βαλκάνια (ανά χώρα)

Το χάσμα που χωρίζει τις τιμές της εφηβικής γονιμότητας από χώρα σε χώρα στα Βαλκάνια φαίνεται να διατηρείται (δηλ. δε φαίνεται να υπάρχουν τάσεις σύγκλισης)

***

 - Γυναικεία Απασχόληση: 

γυναικεία απασχόληση (%), Μ.Ο Βαλκάνια

Σε ότι αφορά τα ποσοστά συμμετοχής των γυναικών στην απασχόληση παρατηρείται μια έντονη κάμψη των τιμών του δείκτη την περίοδο 1991-2006. Ακολουθεί μια σταθεροποίηση των τιμών του δείκτη κατά την περίοδο 2006-2013, ενώ στη συνέχεια η γυναικεία συμμετοχή στην αποσχόληση γνωρίζει ανάκαμψη των τιμών της για ολόκληρη την περίοδο 2013-2019. Αυτή η πορεία αρχικής κάμψης και έπειτα ανόδου των ποσοστών της γυναικείας απασχόλησης συναντάται σχεδόν στο σύνολο των Βαλκανικών χωρών. Εξαίρεση στον κανόνα αποτελούν η Ελλάδα και η Ρουμανία. Για την Ελλάδα, η αρχική πτώση των τιμών είναι απούσα. Αντίθετα, η Ρουμανία δε φαίνεται να γνωρίζει καμία άνοδο των τιμών της γυναικείας απασχόλησης. Η άμβλυνση του χάσματος των τιμών της γυναικείας απασχόλησης είναι εμφανής κατά το πέρασμα του χρόνου, με μόνη εξαίρεση τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη που βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση από τις υπόλοιπες Βαλκανικές χώρες.  

 

- Προσδόκιμο ζωής, γυναίκες: 

ανοδική πορεία του δείκτη: από το 75,6 έτη το 1991 φθάνουμε στα 80,4 το 2019

η κατακόρυφη αύξηση στο προσδόκιμο ζωής των γυναικών είναι καθολική ...

"πολλαπλές ταχύτητες": διαφορετικά γκρουπ σύγκλισης (Α: Ελλάδα & Σλοβενία, Β: Κροατία, Αλβανία & Βοσνία, Γ: Ρουμανία & Μαυροβούνιο, Δ: Σερβία & Βουλγαρία, πιο χαμηλά η Β. Μακεδονία)

Παρά την ανοδική πορεία του προσδόκιμου ζωής των γυναικών το χάσμα των τιμών του δείκτη από χώρα σε χώρα στα Βαλκάνια δε φαίνεται να αμβλύνεται με το πέρασμα του χρόνου

- παιδική θνητότητα: 

η πτώση των τιμών του δείκτη είναι καθολική ... 

Σύγκλιση των τιμών της παιδικής θνητότητας ( < 5 ετών) σε χαμηλά επίπεδα 

άμβλυνση του χάσματος ... σύγκλιση σε χαμηλά επίπεδα. 

- ηλικιακή κατανομή του πληθυσμού: 

κατακόρυφη πτώση στις ηλικίες 0-14 ετών 

κατακόρυφη αύξηση στις ηλικίες άνω των 65 ετών 

Μετά το 2013 οι άνω των 65 ετών στα Βαλκάνια ξεπερνούν ως ποσοστό τους κάτω των 14 ετών 

η μετατόπιση αυτή επιβεβαιώνεται για: Βοσνία-Ερζεγοβίνη (μετά το 2016), Ελλάδα (μετά το 1998), Κροατία (μετά το 2003), Βουλγαρία (μετά το 1999), Σλοβενία (μετά το 2002), Ρουμανία (μετά το 2005), Σερβία (μετά το 2014). 

Εξαιρέσεις: Αλβανία, Μαυροβούνιο & Β. Μακεδονία 

- πληθυσμιακή αύξηση: 

- πληθυσμός υπαίθρου: 

- μισθωτές γυναίκες: 

Γυναικεία εργασία & ολική γονιμότητα: 

Η γυναικεία εργασία φαίνεται να σχετίζεται θετικά με την ολική γονιμότητα ...
όχι όμως όταν εστιάζουμε στη μισθωτή εργασία 

θετική σχέση: Αλβανία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Ελλάδα, Β. Μακεδονία, Βουλγαρία, Σλοβενία, Σερβία

αρνητική σχέση: Ρουμανία, Μαυροβούνιο 

καμία σχέση: Κροατία  

μισθωτές γυναίκες 

θετική σχέση: Ελλάδα, Β. Μακεδονία, Βουλγαρία, Σλοβενία, Ρουμανία

αρνητική σχέση: 

- εφηβική γονιμότητα: 

συσχετίσεις: 

ολική γονιμότητα: 

θετικές συσχετίσεις: γυναικεία εργασία (+0,16),  παιδική θνητότητα (+0,56), πληθυσμός 0-14 ετών (+0,79), πληθυσμός υπαίθρου (+0,33)

αρνητικές συσχετίσεις: μισθωτές γυναίκες (-0,28), προσδόκιμο ζωής (-0,27),  πληθυσμός 65+ (-0,60), 

πολύ χαμηλές: πληθυσμιακή αύξηση/μείωση 

εφηβική γονιμότητα: 

θετικές συσχετίσεις: γυναικεία εργασία (+0,24), παιδική θνητότητα (+0,55), πληθυσμός 0-14 ετών (+0,13)

αρνητικές συσχετίσεις: προσδόκιμο ζωής (-0,68),  πληθυσμός άνω των 65 (-0,10), αύξηση/μείωση πληθυσμού (-0,12), πληθυσμός υπαίθρου (-0,14) 

πολύ χαμηλές: μισθωτή εργασία ...